In maart j.l. heeft de VNG een essay uitgebracht over het vergroten van de bestaanszekerheid voor burgers en de rol hierbij voor lokale overheden.[1]
Het is een oproep aan de rijksoverheid (en aan maatschappelijke partners om daarover mee te denken) om hun beleid om diverse punten zodanig aan te passen dat gemeenten niet langer voor nagenoeg onoplosbare problemen van minder draagkrachtige burgers worden gesteld.
Op zichzelf lijkt het een sympathieke poging om tot verbetering te komen, maar het is wel de vraag hoe dit kan worden uitgewerkt in concrete maatregelen die het nodige effect sorteren. In het essay staan in elk geval geen concrete voorstellen, het blijft allemaal tamelijk vaag. Het meest concrete voorstel is dat het toeslagensysteem op de schop moet, alleen staat er niet bij hoe. De opgesomde beleidsdoelen zijn bepaald niet nieuw, ze worden al decennialang naar voren gebracht. Maar het ontbreekt nog steeds aan een adequaat pakket beleidsmaatregelen dat die doelen eindelijk eens binnen bereik brengt.
Misschien zou de VNG daar in een vervolgnota alsnog mee kunnen komen. En dan zou de VNG ook concreter kunnen ingaan op de invulling van een lokale agenda voor bestaanszekerheid.
Het kan concreter
Het zou raadzaam zijn als de VNG in die vervolgnota de optie zou bespreken om een basisinkomen in te voeren. Kijkend naar de in het essay beschreven problemen op het gebied van de arbeidsmarkt, inkomensverdeling, huisvesting, gezondheid/welzijn, wantrouwende bureaucratie kun je stellen dat invoering van een (ruimhartig) basisinkomen genoemde problemen zowat helemaal kan oplossen.
Dat is natuurlijk makkelijk beweerd, maar bewijs dat dan maar eens. Bewijzen is lastig zolang er geen gedegen onderzoek naar invoering van het basisinkomen is gedaan. Maar allerlei bestaande kennis en ook de her en der uitgevoerde experimenten met een basisinkomen bevatten wel de nodige aanwijzingen dat het zinvol zou zijn een basisinkomen serieus te overwegen in verband met het oplossen van de grote maatschappelijke problematiek rond de bestaanszekerheid.
Arbeidsmarkt
Met een basisinkomen van voldoende niveau zal de armoedeval nagenoeg geheel verdwijnen, waardoor het voor iedereen met een inkomen tot aan modaal lonend gaat worden om betaalde arbeid te verrichten. En voor iedereen met een inkomen tot aan tweemaal modaal wordt het lonend om meer uren te gaan werken.
Ook onaantrekkelijke arbeid zal lonender worden, want werknemers krijgen een steviger onderhandelingspositie omdat ze altijd nog kunnen terugvallen op het basisinkomen wanneer werkgevers te weinig willen betalen.
Een belangrijke overweging is ook dat mensen meer ruimte krijgen om werk te gaan doen dat goed bij hen past, omdat ze niet langer worden gedwongen arbeid te accepteren die juist niet bij hen past. Dat zal een positief effect hebben op de arbeidssatisfactie met onder meer positieve gevolgen voor de productiviteit. De hoeveelheid nutteloze arbeid zal ook verminderen, omdat de meeste mensen liever arbeid verrichten die wel nuttig is.
Uitkeringen zijn aan allerlei regels verbonden die nogal eens belemmerend werken om weer aan de slag te gaan. Die belemmeringen vallen weg met een basisinkomen. Dat geeft meer mogelijkheden om tussenstapjes op de arbeidsmarkt te zetten, zoals kennismakingsstages, cursussen, bedrijfsopleidingen, proefplaatsingen en dergelijke. Ook voor niet-werkenden zonder uitkering wordt het betreden van de arbeidsmarkt laagdrempeliger, omdat genoemde tussenstapjes voor hen eveneens toegankelijker zullen worden. MKB-bedrijven zullen op die manier makkelijker in contact kunnen komen met kandidaat-werknemers.
Werken als zelfstandige wordt een stuk laagdrempeliger omdat een basisinkomen een stevig financieel fundament hiervoor legt.
Al met al zal een basisinkomen positieve gevolgen hebben voor de arbeidsparticipatie en daarmee ook voor de bestaanszekerheid.
Inkomensverdeling
Een basisinkomen zal zorgen voor een minder scheve inkomensverdeling, met name de onderkant van het inkomensgebouw kan er flink mee worden gestut. Daarvoor moet wel het belastingstelsel zodanig worden aangepast dat hogere inkomens hieraan in voldoende mate meebetalen. Inkomen uit vermogen wordt momenteel beduidend lager belast dan inkomen uit arbeid, dus daar ligt in elk geval ruimte. Ook belasting op speculatieve transacties en tegengaan van belastingontwijking kunnen een bijdrage leveren. Verder kan worden gedacht aan hogere belastingen op schadelijke productie (milieuvervuiling, producten/diensten die schade toebrengen).
Met een voldoende hoog basisinkomen kan alle armoede worden uitgebannen en wordt de bestaanszekerheid geborgd.
Huisvesting
Bij een individueel basisinkomen zal samenwonen worden bevorderd. Momenteel zijn de inkomensregelingen in hoge mate gericht op huishoudens, waardoor inkomensverlies optreedt zodra er wordt samengewoond. De meerkosten van alleen wonen zijn meestal lager dan de extra inkomsten die alleenwonenden ontvangen, waarmee alleen wonen flink wordt gestimuleerd.
Het zou zomaar kunnen dat met de invoering van een individueel basisinkomen honderdduizenden huizen vrijkomen, met name waar het gaat om woningen met een betrekkelijk lage huur (waar veel behoefte aan is).
Gezondheid/welzijn
Een basisinkomen biedt een stevig fundament voor de bestaanszekerheid, omdat die onvoorwaardelijk wordt verstrekt.
Uit alle (wereldwijde) experimenten met een basisinkomen komt naar voren dat het welzijn van de deelnemers toeneemt en als gevolg daarvan ook hun gezondheid. Het wegvallen van dwingende regels en een hogere arbeidssatisfactie helpen daar ook aan mee.
Uitbannen van armoede is denkelijk de belangrijkste factor om welzijn en gezondheid te verbeteren, want de stress van armoede is slecht voor het welbevinden en de gezondheid.
Bureaucratie
Burgers worden nogal eens in het nauw gebracht door alle ingewikkelde, rigide en negatief ingestelde bureaucratische regels die te maken hebben met de bestaanszekerheid.
Met een basisinkomen is zulk soort bureaucratie niet meer nodig, wat niet alleen veel kosten bespaart (bij de overheid maar ook bij burgers) maar ook en vooral veel ellende voorkomt. Natuurlijk zijn er altijd wel situaties waarbij ook een ruimhartig basisinkomen niet alle problemen kan oplossen, dus het is verstandig om altijd nog een vorm van bijzondere bijstand achter de hand te houden en om een opvang te regelen voor mensen met problematische schulden. Maar het aantal problematische situaties zal in vergelijking met het huidige stelsel drastisch afnemen.
Tenslotte
Er heerst nogal wat scepsis rond het basisinkomen. De voordelen die hierboven worden beschreven worden door de meeste politici bepaald niet gedeeld. Met name waar het gaat om de arbeidsmarkt leeft bij hen de 
veronderstelling dat de arbeidsparticipatie omlaag zal gaan, omdat mensen liever lui zijn dan moe. Dat klopt weliswaar totaal niet met de wetenschappelijke kennis op dit gebied, maar dit beeld is hardnekkig.
En mocht de politiek alsnog gaan inzien dat de arbeidsparticipatie erop vooruit zou gaan, dan is er nog de scepsis over de betaalbaarheid van een basisinkomen. Berekeningen van het Nibud en het CPB laten overigens zien dat een niet al te hoog basisinkomen niet méér hoeft te kosten dan het huidige stelsel. Verder zijn er diverse andere bronnen aan te wijzen waar een voldoende hoog basisinkomen uit kan worden gefinancierd: reduceren bureaucratie, meer belasting op inkomen uit vermogen, belastingontwijking tegengaan, overbodig beleid afschaffen, schadelijke productie zwaarder belasten, hogere belastinginkomsten als gevolg van een beter functionerende economie.
Hoe dan ook, het verdient aanbeveling om de invoering van een basisinkomen serieus in overweging te nemen. Als de VNG hier een aanzet voor zou willen geven, zou dat een goede zet zijn in de richting van het aanpakken van de bestaansonzekerheid.
Peter van Hoesel, april 2023
[1] Zie Gemeenten agenderen bestaanszekerheid: oproep VNG en het essay Bestaanszekerheid als belofte: naar een lokale agenda bestaanszekerheid (pdf, 941 kB).
