De trend van samenwerking tussen GroenLinks en PvdA zet door: op 14 januari vond de bijeenkomst Voorbij het kapitalisme plaats in de Burcht van Berlage te Amsterdam. Daar sloegen leden van de linkse partijen en andere belangstellenden de handen ineen om het te hebben over ‘het systeem van 
de toekomst’, zo vertelt Bert Veenstra van PvdA-netwerkgroep Basiszekerheid in zijn inleiding. Binnen dat systeem, alsmede de bijeenkomst, staat het basisinkomen centraal.
Naast de werkgroep Basiszekerheid is ook de tegenhanger van GroenLinks, de Denktank Basisinkomen, verantwoordelijk voor de bijeenkomst. Diens voorzitter Jan Atze Nicolai doet een korte voorstelronde voordat dagvoorzitter en PvdA-lid Harry Starren het woord neemt. Die peilt middels een ‘evaluatie vooraf’ alvast wat de verwachtingen zijn. Daaruit blijkt dat de toeschouwers uitkijken naar levendige discussies, een mobilisatieplan, getrokken conclusies en voor de twijfelaars ‘nieuwe kennis’. Al waarschuwde de dagvoorzitter wel al dat veel aanwezigen misschien ‘niet heel veel nieuws gaan leren’; een overgrote meerderheid van het publiek is immers al uitgesproken voor het basisinkomen.
De onbekende, onzinnige en onwerkelijke wereld van de bijstand
De peiling van Starren maakt ook duidelijk dat een meerderheid van de gegadigden theoretisch opgeleid is en bovenmodaal verdient. Dat benadrukt het belang van de aanwezigheid van de eerste spreker: Gerard Sangers is ervaringsdeskundige als het gaat om de, in zijn woorden, ‘onbekende, onzinnige en onwerkelijke wereld’ van de bijstandsuitkering, die hij sinds 2012 ontvangt. Hij spreekt over een kloof tussen zij die praten en beslissen over zaken als armoede, en zij die ermee te maken hebben. Die laatste groep is dan ook in een zeer kleine minderheid aanwezig. Sangers schreef o.a. het 
boek
Met dank, door MijnOverheid, bij de voedselbank over zijn ervaringen met de bijstand en de Participatiewet. Daarin schrijft hij onder andere over de controlerende aanpak van de ambtenarij, die al zijn uitgaven controleert, alsmede over de wantrouwende behandeling die hij ervaart. Anders dan in de reguliere rechtspraak ‘moet een bijstandsontvanger zelf bewijzen dat hij niet fraudeert.’ Hij spoort de politiek aan om zich bezig te houden met de ‘praktijk van de theorie’. Een belangrijk onderdeel daarvan is ervoor zorgen dat werken weer loont (zo worden Sangers’ boekinkomsten van zijn uitkering afgetrokken). Het basisinkomen kan daarbij een belangrijke rol spelen.
Dat armen vrije tijd zouden moeten hebben, is een schokkend idee
De volgende spreker houdt zich juist bezig met de theorie, en meer specifiek de filosofie. 
Huub Brouwer is assistent-hoogleraar Ethiek en Politieke Filosofie aan Tilburg University en werkt aan het boek Je verdiende loon?, waarin hij eerlijkere voorstellingen voor belastinghervormingen doet en pleit voor egalitarisme. Als onderdeel daarvan verdedigt hij ook een onvoorwaardelijk basisinkomen. Brouwer haalt de Britse wiskundige en filosoof Bertrand Russell aan, die in 1932 al voorstander was van een basisinkomen. In zijn essay In Praise of Idleness schrijft hij dat er ‘te veel schade wordt veroorzaakt door het idee dat werk deugdzaam is.’ Het idee dat armen vrije tijd zouden moeten hebben werd als schokkend ervaren door de rijke lagen van de bevolking. Deze waren er van overtuigd dat ‘armen aan de drank zouden gaan en de openbare orde zouden verstoren.’ Brouwer betoogt dat deze gedachte 90 jaar later nog steeds leeft. Deze is verankerd in het bijstandsbeleid, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de verplichte tegenprestatie, of het feit dat bijstandsontvangers het moeten melden als ze op vakantie gaan. “Ik vind dit stigmatisering van armoede, en denk dat een van de grote voordelen van een basisinkomen zou zijn dat er een einde zou komen aan deze bijstand met tegenprestatie.”
“40% van de vermogensongelijkheid is inmiddels toe te schrijven aan overerving,” vervolgt Brouwer. Als het gaat om vermogensongelijkheid behoort Nederland inmiddels ‘tot de absolute wereldtop.’ Hij verwacht dat die ongelijkheid alleen maar zal groeien als het belastingstelsel niet hervormd wordt, mede omdat rijken gebruik maken van constructies om erfbelasting te vermijden. Dat moet worden tegengegaan. “Eigenlijk zou de VVD daarin mee moeten gaan, want rijk worden door overerving past niet bij het liberalisme,” aldus Brouwer.
De filosoof denkt daarnaast ook dat het basisinkomen een oplossing kan zijn bij werkloosheid door technologische vooruitgang, en het hebben van een kortere werkweek. 19e-eeuwse denkers voorzagen al dat mensen minder uren gingen maken, maar in het huidige systeem is men alleen maar méér gaan werken. Brouwer verwacht echter dat het verdwijnen van veel banen onontkoombaar is door de razendsnelle ontwikkeling van technologie en kunstmatige intelligentie.
Wat een basisinkomen met onze werkmotivatie doet
Het publiek is -na de toespraak van Brouwer nog meer- positief gestemd over het basisinkomen. Vooralsnog zijn de effecten van de invoering daarvan echter onzeker. Om daar meer duidelijkheid over te krijgen zijn onderzoeken nodig, zoals die van Fenna Poletiek, Universitair Docent Cognitieve Psychologie bij de Universiteit Leiden. Zij vertelt over een laboratoriumonderzoek naar de effecten van een basisinkomen. Daarin werden proefpersonen in drie situaties onderverdeeld: in één daarvan ontving een groep een voorwaardelijke uitkering (zoals in het huidige systeem), in een ander een onvoorwaardelijk basisinkomen. De laatste groep kreeg géén bijstand. In alle situaties kon men fiches verdienen, maar dus onder verschillende voorwaarden.
De belangrijkste conclusies waren als volgt: ten eerste spanden mensen zich niet minder in afhankelijk van hun vorm van sociale zekerheid. Wel bleek dat personen met een voorwaardelijke uitkering minder bereidheid toonden om werk aan te nemen. Ook gaf het onderzoek aan dat de persoonlijke houding en opvattingen over betaald werk in het basisinkomensysteem sterker het type werk dat men accepteert, bepaalt. Er is volgens het onderzoek geen reden om te geloven dat een basisinkomen zinvol werk aantrekkelijker maakt.
Bestaansgeld als politiek compromis
Hoewel het grote aantal aanwezige voorstanders het liefste op korte termijn een invoering van het onvoorwaardelijk basisinkomen ziet, is dat in het huidige politieke klimaat niet realistisch. Voorzitter van de Vereniging Basisinkomen Alexander de Roo vertelt over de huidige politieke situatie, en de mogelijke concrete stappen naar een basisinkomen. Hij deelt ten eerste de positieve uitslagen van enkele gedane experimenten: zo volgde Nederlandse Nobelprijswinnaar Guido Imbens Amerikanen die 30 jaar lang 2000 euro ontvingen na het winnen van de loterij. Daaruit bleek niet alleen dat werkenden ‘gewoon’ bleven werken, maar ook dat mensen die werkloos waren aan het werk gingen.
In het huidige systeem worden de gaten steeds groter, vooral als het gaat om vermogensongelijkheid. “Quote 500 weer rijker staat er dan in de krant. Lonen staan–als je de inflatie mee rekent- al 40 jaar stil,” aldus De Roo. Hij pleit mede daarom voor een verhoging van de onroerendgoedbelasting, en een nieuwe belasting op grond. In tegenstelling tot de financiële toplagen, profiteert de onderkant niet van het ingewikkelde toeslagenstelsel. “Een alleenverdiener die 25.000 euro bruto verdient maakt een grote sprong naar een modaal loon van 40.000 euro. Hoeveel houdt dit gezin netto over van 15.000 euro bruto? Wie weet het antwoord? Het is 3.600 euro,” betoogt De Roo aan de hand van een voorbeeld van Yvonne Hofs in de Volkskrant.
“Nieuwe experimenten zullen weinig nieuws brengen,” vervolgt hij. De voorzitter van de Vereniging Basisinkomen pleit voor een compromis tussen de PvdA, die lokale experimenten wil, en GroenLinks, dat voor een basisinkomen is. Dat compromis is een gedeeltelijk basisinkomen van, om te beginnen, 600 euro. De Roo pareert alvast de eventuele kritiek daarop: “Nu hoor ik sommigen al denken: ‘maar zo’n gedeeltelijk basisinkomen, daar hebben we toch niets aan?’ Zes tot zeven miljoen mensen onder modaal hebben daar wel baat bij.”
Vervolgens moet worden toegewerkt naar een bestaansinkomen of bestaansgeld (een term die ook een compromis is tussen ‘bestaanszekerheid’ van de PvdA en basisinkomen van GroenLinks), van ongeveer 1000 euro. Behalve een verhoging van belastingen, streeft De Roo naar het afschaffen van de toeslagen om dat te betalen. Dat verlaagt tegelijkertijd de marginale belastingdruk en zorgt ervoor dat werken weer gaat lonen.
De Roo ziet dat het politieke landschap begint te verschuiven: “In de polder begint het draagvlak voor verandering te groeien. De FNV heeft na vijf jaar interne discussie nu een positieve grondhouding ten aanzien van basisinkomen.” Ook andere vakbonden discussiëren steeds vaker over het basisinkomen. Als afsluiting zet hij in op een voortzet van de coöperatie tussen de linkse partijen: “Op naar hechte samenwerking van PvdA en GroenLinks, met nieuwe tonen. Het moet eerlijker en eenvoudiger. Op naar bestaanszekerheid voor iedereen in de vorm van een bestaansinkomen als stap op weg naar een basisinkomen.”
Geloof in collectiviteit en solidariteit
Het laatste onderdeel van de middag bestaat uit een dialoog tussen GroenLinks-kamerlid Senna Maatoug en Vereniging Basisinkomen-bestuurslid Koen Bruning, die tevens een boek schreef over het 
basisinkomen (Samen Rijk). Daarin gaat het behalve over het basisinkomen ook over de kloof tussen beleidsmakers en mensen die met armoede te maken hebben. Maatoug: “De mensen die beslissen over het beleid hebben zelf geen ervaring met armoede, zo hebben we de beleidsmaking georganiseerd.”
Ze waarschuwt ook dat ‘het instrument niet heilig gemaakt moet worden.’ “Alleen in inkomen voorzien is niet genoeg.” Ze vervolgt: “Er is meer nodig dan alleen een basisinkomen. De feiten zijn bekend, zoals vermogensongelijkheid en marginale belastingdruk, ‘maar wat doen we 
ermee?.’” Maatoug ziet een gebrek aan een geloof in collectiviteit en solidariteit, vooral onder zelfstandigen, en vindt het belangrijk om er achter te komen hoe men zaken als armoedebestrijding nationaal organiseert. Mede daarom trekt Maatoug de komende maanden het land in om op plaatsen als wijkcentra in gesprek te gaan met mensen.
De rondvraag aan het einde van de bijeenkomst maakt duidelijk dat er nog verschillende zorgen zijn vanuit het publiek. Sommige daarvan gaan in op de concrete stappen naar een basisinkomen, en de politieke wil die daar voor is. Anderen geven aan dat een inkrimping van de ambtenarij noodzakelijk is voor de invoering van een basisinkomen, maar vrezen tegelijkertijd dat dit politiek een heikel punt is.
Jan Atze Nicolai bedankt de sprekers en organisatoren van ‘een geslaagde middag.’ De hoop en verwachting is dat GroenLinks en PvdA de handen zullen blijven ineenslaan, onder andere om tot bestaanszekerheid, bestaansinkomen, bestaansgeld en uiteindelijk misschien tot een basisinkomen te komen.
Vincent van Zutpen, januari 2023
Dit is een verslag van een bijeenkomst op 14 januari in Amsterdam met als titel VOORBIJ het KAPITALISME.
Er is een video waarmee je de hele bijeenkomst kunt teruggezien.
Ook is er een playlist met een compilatie en negen onderdelen van de bijeenkomst.
Zie ook een observatie van de buitengewoon kritische journalist Chris Aalberts: Een papieren oplossing voor armoede? Pvda en groenlinks dolenthousiast.
Op onze eigen website was Willem de Graaff positief, maar ook kritisch: Politiek: Ver weg van de leefwereld van een bijstandsgerechtigde
Voordat de eerste spreker van start ging kreeg Eric Hochstenbach het woord.
Hij heeft een aantal beperkingen, waaronder spraakproblemen en evenwichtsstoornissen en schreef een boek over zijn leven met de titel ‘Gelukkig leef ik nog‘ (ISBN: 978-94-640-2377-0).
Lees hier meer over Eric en zijn strijd, of Hochstenbach roept letterlijk om meer respect en waardering voor mensen met beperking.
Zijn boek is bij hem te bestellen via hochstenbach_eric@hotmail.com, Kosten papieren versie € 17,50 plus portokosten, digitale versie € 14.
Zie voor het onderzoek van de Leidse universiteit Werkbereidheid neemt niet af door basisinkomen en een publicatie in Sociaal Bestek Wat een basisinkomen met onze werkmotivatie doet.
De bijdrage van Alexander Roo is in zijn geheel gepuliceerd: Bestaansgeld, een vaste inkomensbijdrage.
