Marguerite van den Berg ontrafelt neoliberaal denken in ‘Werk is geen oplossing’

Iedereen is moe. Niemand heeft tijd. Het zijn zinnen die telkens terugkeren in het boek. Als je aan iemand vraagt hoe het met hem of haar gaat, krijg je in negen van de tien gevallen het antwoord: ‘Druk!’, en zijn daar ook nog trots op, alsof het zo hoort. Naast staken als ‘dingen die we nu alvast kunnen doen’ in het laatste hoofdstuk noemt ze nog vier manieren om het verschijnsel werk het hoofd te bieden.

Werk is geen oplossing

Wie leeft niet zonder een gevoel van jachtigheid en tijdtekort, vraagt de hoofddocent sociologie aan de Universiteit van Amsterdam zich af. Om over chronische vermoeidheid en burn-out maar niet te spreken. Maar, wij beschouwen dat als normaal en vanzelfsprekend. De meeste werkenden staan altijd ‘aan’, de scheidslijn tussen arbeid en vrijetijd wordt steeds diffuser.’ En, zegt Van den Berg, dat is dus níét normaal. ‘Werk is namelijk geen oplossing, maar een probleem. We proberen bestaanszekerheid te verankeren in de stabiliteit van werk. Maar juist dat gegeven is buitengewoon onbetrouwbaar. Het vraagt altijd meer van je, het verandert voortdurend de voorwaarden en is het liefst vaag over je toekomst. In plaats van minder, werken mensen steeds meer en krijgen daar steeds minder zekerheid voor terug is de conclusie. Iedereen is moe, niemand heeft tijd.’ Waarom pikken we dat eigenlijk.’

Neoliberale theorie

Werk zou eigenlijk voor gelijkheid moeten zorgen en onafhankelijk maken. Het hebben van een betaalde baan is het mantra tegenwoordig wat steeds op ons neerdaalt. Want je krijgt er niet alleen een salaris voor, maar het zou ook voor ontplooiing, zin, passie, vrijheid zorgen. De auteur haalt in haar boek deze neoliberale theorie onderuit. Dat valt namelijk in de praktijk echter tegen want we verwachten veel te veel van betaalde arbeid. Terwijl veel werkenden, zegt de socioloog, niet zien dat het ons volledig opslorpt. Daar komt bij dat er allerlei dagelijks terugkerende taken zijn die we weigeren als werk te zien. Van den Berg noemt dat de ‘reproductieve arbeid’ In alle betekenissen van het woord zoals Opvoeden. Zorgen. Mantelzorg. Kortom arbeid waar geen waarde in geld tegenover staat, Zolang je dat niet ziet als werk, maar het wel gewoon gedaan moet worden, ligt uitputting op de loer. En uitbuiting zoals onbetaalde stages bij een modehuis in Italië waar de schrijfster het over heeft.

Uitbuiting en werk

Van den Berg gebruikt Marx om uit te leggen wat uitbuiting is. ‘Veel mensen zijn geneigd om te denken: sommigen hebben het écht slecht, dan is mijn situatie best goed. Ze praten het goed, en daar wil ik vanaf. Bij Marx is uitbuiting een technisch begrip. Als je werkt voor een baas, is dat een deel van de dag om in je levensonderhoud te voorzien en het andere deel is voor de baas. Dat neemt de baas van ons; dat is uitbuiting. En dat is geen geheim. Jeff Bezos ging de ruimte in en zei daarna letterlijk, dank jullie wel, medewerkers van Amazon, you guys made this possible! Hij zegt het gewoon. Omdat jullie zo hard gewerkt hebben kan ik dit speeltje hebben. In die zin is werk uitbuiting.’

Onzekerheid

Ook veel mensen die in relatieve voorspoed leven worstelen met hun werk, beschrijft de hoofddocent. Ze zijn moe en hebben nooit tijd. Een allesoverheersend verhaal van de meerderheid. Niemand kan ooit ergens tijd voor maken, iedereen voelt zich opgejaagd en is moe. Iedereen ervaart onzekerheid rond werk. Er is veel meer dan vroeger competitie, met collega’s bijvoorbeeld. Veel meer werkplekken hebben tijdelijke contracten. Er is veel tijdelijkheid wat betreft wonen, et cetera. Onzekerheid is nu de overheersende factor. Het idee dat werk zekerheid en vastigheid biedt in de context van een verzorgingsstaat is niet meer.

Daden van Verzet

Het bewustzijn verandert langzaam, beaamt Van den Berg. Er zijn hoopgevende protesten aan de gang, zoals het woonprotest. Niet iedereen heeft dezelfde ruimte, maar we hebben meer ruimte dan we denken. Het is daarom van belang om te kijken of je vanuit een coöperatief idee dingen kunt doen met anderen samen, betoogt ze. ‘Het is superbelangrijk dat je je niet vereenzelvigt met de belangen van de baas. Dat doen veel mensen. Zorgmedewerkers die denken dat het belang van het ziekenhuis ook hun belang is. Dat is niet waar. Dat geldt voor veel beroepen. Je moet niet de vraag stellen: “Wat heeft het bedrijf nodig?” Maar: “Wat heb ik nodig?” Veel mensen hebben daar nauwelijks een antwoord op. Het is emanciperend en bevrijdend om daar met zijn allen een antwoord op te hebben.’ Van den Berg laat zien dat het anders kan én moet. Zij deelt verhalen over onzekerheid en over daden van verzet. En vraagt zich af: ‘En hoe kunnen we voor nieuwe zekerheden zorgen?’

Werkweigering

Ondanks dit alles is er dus geen reden is om bij de pakken neer te gaan zitten, zegt de auteur. In het boek werkt ze naar oplossingen toe om het heft weer in eigen hand te nemen. Ze noemt er vijf. Staken werd al in de inleiding genoemd. Ze filosofeert verder over nieuwe manieren van staken. Daarnaast: ‘Heb aandacht voor de gevoelens die werk bij jou en anderen oproept; Vertel verhalen over werkweigering; Doe dingen die geen werk zijn; Experimenteer met commons’ (Platforms om samen dingen te doen zoals sociale coöperaties, bv.)

Basisinkomen

In deze recensie laat ik duidelijk zien waar een basisinkomen goed voor is. De auteur benoemt het ook heel even ergens aan het eind van het boek.

Voor deze recensie heb ik geput uit een interview met de schijfster in de online-krant De Correspondent.

Bert Vos, november 2021

Zie ook een uitgebreide recensie van Teun Domincus in De Reactor: Werk in werkelijk perspectief.