‘Werken moet lonen’. Kent U die uitdrukking? Een mantra die al jaren vanuit de burelen van het kabinet rondzingt. Ja hoor, maar dat is niet het geval als je nog voor een deel van je inkomen afhankelijk bent van een bijstands- of WW-uitkering, Want wat ik al vreesde na mijn eigen ervaring en dieper graven in deze materie: meer dan de helft van de mensen die hebben gewerkt met behoud van een uitkering, of dat nog doen, raakt in financiële problemen. Maar liefst zes op de tien, dat is 66 % en iets achter de komma. Iets wat ook nog eens wordt onderstreept uit nieuw onderzoek onder ruim achthonderd uitkeringsgerechtigden door onderzoeksbureaus Optimalistic, Muzus en Stimulansz. In opdracht van het UWV op verzoek van de Landelijke Cliëntenraad. [i]
“Of je hebt een baan, of je hebt een uitkering.” Dat vertelde mij jaren geleden een adviseur die mij terzijde stond bij vragen rond werken met een uitkering. Ik mocht namelijk huurtoeslag terugbetalen, nadat ik een half jaar 25 % van mijn verdiensten mocht behouden. Net zoveel al ik toentertijd verdiend had. Hoezo werd mij een biologische worst voorgehouden?
Werken naar vermogen
Hoe komt dat nu, zul je je afvragen? Nou, dat komt door de manier waarop het inkomen wordt verrekend zegt het onderzoeksbureau. Wie gebruikmaakt van een Wia, Wajong, WAO, of bijstandsuitkering en naar vermogen werkt krijgt de overige uren – die je niet kunt werken vanwege beperking of ziekte – aangevuld met een uitkering. Die wordt betaald door het UWV of de gemeente. Klinkt heel leuk. Je doet iets terug voor je uitkering en je denkt: ‘ik ga er op deze manier uitkomen. Ik bouw iets op’. Nou, nee hoor.
Geen buffer en geldproblemen
Heel vaak, zo blijkt, gaat er iets mis in de berekening van die aanvullende uitkering op het moment dat het inkomen verandert.
Uitkeringsgerechtigden die een baan vinden, of meer uren willen werken, worden vaak te veel of helemaal gekort. En omdat je ineens over een periode meer inkomsten had, die later weer berekend worden, mag je over die periode ineens toeslagen terugbetalen. En dat kan als je geen buffer hebt voor geldproblemen en stress zorgen. Er is ineens geen geld meer voor je vaste lasten zoals boodschappen, energie, de zorgpremie of de huur. Bij 92 procent van alle ondervraagden zorgde werken met behoud van uitkering voor onzekerheid over het inkomen, zo blijkt uit het onderzoek. Dat is schrikbarend veel en bewijst dat het systeem om weer aan het werk te komen met behoud van uitkering dus niet werkt.
Gedemotiveerd
Conclusie: de uitkeringsfabriek waar vooral steeds meer mensen in verdwalen zorgt voor demotivatie om iets te ondernemen om uit je uitkeringssituatie te komen. “Niet doen, Bert”, was toentertijd het advies. En ze had gelijk. Toen al. Want in plaats van juist gestimuleerd en gesteund te worden, raak je gedesillusioneerd als je ondanks je goede wil in de problemen raakt. En dan hebben we het over echte problemen die de kern van je voortbestaan raken, die je naar de afgrond meesleuren als je niet sterk genoeg bent. Van een huis naar geen huis is tegenwoordig voor iedereen een reële optie. En zie dan maar weer omhoog te klauteren.
Verschillende potjes
De ‘verkokerde wetgeving’ is er debet aan dat het misgaat in een systeem waar weinig ruimte is voor maatwerk. Ons participatiesysteem is namelijk vooral gericht is op controle en informatieplicht. Niet op de ondernemingslust van het individu. Want stel je voor dat je per ongeluk een 
euro te veel zou krijgen. ‘Nee, blijf liever op de bank, dan maken wij het geld wel over en is iedereen te tevreden. Tot in lengte van dagen met hier een daar een cursus die geen moer oplevert. Graag geen moeilijk gedoe zoals met iets verrekenen.’ Dat lijkt de boodschap wel.
Simpel Switchen
Maar er gloort hoop. Sommige gemeenten zijn nu bezig met het project Simpel Switchen. Daarin worden ‘schotten’ in de regelgeving weggenomen zodat uitkeringsgerechtigden makkelijker kunnen in- en uitvoegen op de arbeidsmarkt. Maar, en daar gaan we weer en wat de kern raakt in mijn betoog: de praktijk maakt het lastig door de verschillende potjes waaruit mensen betaald worden. Als je een uitkering hebt en in deeltijd werkt komt een deel van je inkomen uit loon van de werkgever of opdrachtgevers, een deel uit een uitkering van de gemeente of UWV, en meestal ook een deel uit toeslagen van de Belastingdienst. Al die potjes betalen op een ander moment uit en al die instanties doen er even over om gegevens in te voeren en uit te rekenen waar je nog recht op hebt. De berekeningen zijn lang niet altijd (meteen) correct, dus naheffingen en terugbetalingen volgen. Een betere afstemming tussen die potjes in de wetgeving en een snellere manier van inkomensberekening kan een oplossing zijn. Echter, er is nog niets veranderd. Werken en een uitkering levert steeds financiële stress op en is de voedingsbodem voor stress en daardoor ziekte.
Actiever en productiever
Het bovenstaande verhaal is één groot pleidooi voor de invoering van een basisinkomen. Als je het niet voor elkaar krijgt om voldoende betaalde uren te maken, hetzij in loondienst of als freelancer, dan zorgt het basisinkomen ervoor dat er voldoende geld is om van te leven. En je bestaan (weer) op te bouwen. Geen opgave van inkomsten bij een uitkeringsinstantie, geen verrekeningen, geen controles, geen wantrouwen, geen tegenwerking door regels en geen achteraf-terugbetalingen. Vrij van stress, vrij om je leven in te richten zoals jij dat wil of kunt binnen je mogelijkheden.
Want. Zoals we allang weten zorgt een basisinkomen er juist voor dat mensen actiever worden en vooral productiever. In tegendeel van lui en inactief wat voorstanders van het BI nogal eens verweten wordt.
Bert Vos, maart 2021
foto’s Pixabay en Flickr
[i] Zie Frans Kuiper: Als werken een beperking wordt. Werken moet lonen, december 2020. Link naar het hele rapport (interactieve PDF).
